Տիեզերական ողբի ու պայքարի երգիչը

«Արվեստը նրանց ճիչն է, ովքեր կրել են մարդկության ճակատագիրը, ովքեր չեն հաշտվում ճակատագրի հետ, այլ պայքարում են նրա դեմ»:

Առնոլդ ՇՅՈՆԲԵՐԳ

«Ես եմ Ճանապարհը և Ճշմարտութիւնը, և Կեանքը», ասում է Արարիչը: Եվ ով ուզում է ճշմարիտ կյանք ունենալ, այլ ճանապարհ չունի, քան նշվածը: Այն տանում է խավարից դեպի լույս, ինչպես ասում են, «փշերի միջով առ աստղեր», տառապանքով` բերկրանք: Սա է այն պատմական ուղին, որով անցել և անցնում է իր խաչը կրող հայ ժողովուրդը: Մի ժողովուրդ, որը դարեր շարունակ պայքարել է հանուն ազատության, որն արցունքներով ցանել, արյամբ ոռոգել է, բերկրանքով պիտի հնձի: Սա էր նաև ժողովրդի արժանի զավակների ճակատագիրը: «Ես հինգ հազար տարեկան եմ,- մի առիթով ասել է Մարտիրոս Սարյանը,- նույն տարիքին է Արամ Խաչատրյանը, քանզի արվեստագետներն իրենց մեջ կրում են ժողովրդի կենսագրությունն ու պատմությունը» (В. Юзефович, Арам Хачатурян, М., 1990, стр. 269): Այս առումով հինգ հազար տարեկան են եղել նաև Կոմիտասը, 30-ամյա Ռուբեն Սևակը, 31-ամյա Դանիել Վարուժանը, 47-ամյա Սիամանթոն: Այս և շատ ու շատ հայորդիներ 1915 թ. թուրք ցեղասպանների զոհը դարձան: Մինչդեռ միջազգային հանրության զգալի մասը, գիտակցաբար, թե ոչ, մինչ օրս չի ճանաչում Հայոց ցեղասպանության աղաղակող փաստը: Սակայն միայն Կոմիտասի «Թող բլբուլ չերգե» կամ «Մի գեղեցիկ պարզ գիշեր էր» երգերը բավական են ճանաչել տալու համար այդ համամարդկային ոճրագործությունը: Սիրտ ունեցող մարդու համար դրանց միայն մեղեդին էլ բավական է, էլ ուր մնաց` խոսքերը.
Եվ կարծես թե մեր երկնքից
Խոսում էր այդ լուռ վկան,-
«Վըրա՛ հասիր, հա՛յ ազգասեր,
Ձեռքից կերթա Հայաստան»:

Նույնը կարելի է ասել Դանիել Վարուժանի «Ջարդը» քերթվածի կամ Սիամանթոյի «Կարմիր լուրեր բարեկամես» շարքի մասին: Այդ են վկայում նաև Հովհաննես Շիրազի «Հայոց դանթեականը», Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատունը» և այլ երկեր: Նույնիսկ «արցունքաթաթախ» բնությունը` հողը, անտառները, դիակներից «խեղդվող» գետերն են ընդունել Հայոց ցեղասպանությունը, իսկ մարդկությունը` ոչ: Ըստ Դոստոևսկու` աշխարհը, տիեզերքը մանկան մեկ արցունքը չարժեն: Իսկ երեխաների աչքերից արցունքների քանի՜ «տիեզերք», քանի՜ «Նիագարա» են կորզել այդ դահիճները: Նույն Դոստոևսկին նկարագրում է թուրքերի վայրագությունները Բուլղարիայում, թե ինչպես էին նրանք հղի կանանց որովայնը պատռում և երեխաներին սվիններով թռցնում: Փիլիսոփա Վլադիմիր Սոլովյովը նույնը պատմում է հայերի ողբերգության մասին, թե ինչպես են սայլին շղթայված մոր առջև ողջակիզել երեխային: Սակայն չի ասվում, թե ով է ավելի շուտ մահացել. մայրը` վշտի՞ց, թե՞ երեխան` կրակից: (Սոլովյովի «ՁՐՌ ՐՈջչՏՉՏՐՈ» գրքում այս մասին վկայում է ռուս գեներալը): Ոչ պակաս սահմռկեցուցիչ է մի գերմանուհու վկայությունը, որն արտացոլված է Սիամանթոյի «Պարը» քերթվածում.
...Քսան հարսներն գեղադեմ, գետին ինկան պարտասած
«Ոտքի՛ ելեք», գոռացին, մերկ սուրերնին օձերու
պես շարժելով...
Հետո մեկը սափորով մը քարյուղ բերավ խուժանին...
Ո՛վ մարդկային արդարություն, թո՛ղ ես թքնեմ քու ճակատիդ...
Քսան հարսներ շտապով այդ հեղուկովն օծեցին...
«Պետք է պարեք, որոտաց, ահավասի՛կ ձեզի բուրմունք մը, որ
Արաբիան իսկ չունի...»,
Հետո ջահով մը բռնկցուցին մերկ մարմիններն հարսներուն:
Եվ ածխացած դիակները պարին մեջեն դեպի
մահը գլորեցան...

Ո՞րն էր բանաստեղծի առաքելությունը, հավատամքը հայ ժողովրդի օրհասական այս պահին: Այս հարցին հենց ինքը` Սիամանթոն է պատասխանում իր իսկ կյանքով, իր իսկ պոեզիայով: Ահավասիկ, «Խաչը» քերթվածում նա ասում է.
«...Անգամ մը ևս կուզեմ հայելին ըլլալ հայ արյունին.
Քու առջևդ զետեղված` և որբ ցեղիս և դավաճան
մարդկության,
Զարհուրանքներ արտացոլող հայելին բանալ ձեր առջև,
Թեև ձեռքերս սարսռան, չորացած ճյուղի մը նման...»:

Սիամանթոյին էլ կարելի է վերագրել այն, ինչ շվեյցարական մամուլում գրվել է Կոմիտասի մասին. «Ամբողջ ժողովուրդ մը ինքզինք կը բացատրե իր ձայնով» (Ռուբեն Թերլեմեզյան, Կոմիտաս, Ե., 1992, էջ 43):
«Ես երգելով կուզեմ մեռնիլ» երկում շեշտվում է զինվորի, հերոսի և նրան սխրանքների մղող պոետի դերը.
«Եվ դուն սա՛ մաքրափայլ թերթերուդ վրա, ցեղին ցավը և
ցեղին ուժը բանաստեղծե,
Ապագա սերունդներուն և մեր անցյալի տխրությունն ի նվեր.
Ես որբ մըն եմ և ըմբոստ մը, մնա՜ս բարյավ,
կորուսյալներս փնտրելու կերթամ...
Քու երգերեդ երգ մը տո՛ւր ինձ, երգ մը,
երգելով կուզեմ մեռնիլ...»:

Սիամանթոյի հոգու «հայելին» այնքան ընդգրկուն էր, սերն այնքան մեծ, որ նա չէր կարող արտացոլել հայության կյանքի միայն քրիստոնեական շրջանը: Այն ընդգրկել է նաև հեթանոսական կերպարներ, խորհրդանիշեր: Այս հանգամանքը ժամանակին շահարկումների տեղիք է տվել:
Հայտնի ասացվածք է. «Թշնամուս թշնամին բարեկամս է»: Ղեկավարվելով այս տրամաբանությամբ, ԽՍՀՄ անհավատ գաղափարախոսները, ջանալով ճնշել քրիստոնեական արժեքները, իդեալները, խրախուսում էին հեթանոսականը: Հեթանոսական իդեալների ջատագովումը տեղ է գտել նաև Սիամանթոյի պոեզիայի պարագայում, ինչը վառ կերպով արտահայտված է Սիամանթոյի և Դանիել Վարուժանի երկերի ժողովածուի առաջաբանում, որը լույս է տեսել 1979-ին:
Այսպես, 13 էջում առաջաբանի հեղինակը` պրոֆեսոր Հեկտոր Ռշտունին, «հեթանոս» բառն ըմբոշխնելով գործածում է 18 անգամ` հետևյալ բառակապակցություններում. «հայ մարդու կամքի և հավատքի հեթանոս ուժը», «հեթանոս ոգու ուժն ու հպարտությունը» և այլն: Այս և նման հեթանոսական «վարիացիաների» շարանը թվարկելու փոխարեն միանգամից մեջբերենք «վարիացիաների» «թեման»: Գրականագետը գրում է. «Հայրենի հրավեր»-ում զարգացվում են հեթանոս կյանքի, հողի և մարդու կենսափիլիսոփայությունը, նրա կենսասիրական առողջ բնազդը, համախմբվելու, հավաքական ուժ կազմելու գաղափարը: Համազգային մի իդեալ, որ այնպես համարձակորեն բարձրացնում է քերթողը 20-րդ դարի սկզբում» (Սիամանթո, Դանիել Վարուժան, Երկեր, Ե.,1979, էջ 17): Տպավորություն է ստեղծվում, որ պրոֆեսորը հանդես է գալիս որպես մարտնչող հակաքրիստոնյա: Քրիստոնեությունը տրամագծորեն հակադրելով հեթանոսությանը, Ռշտունին գեղեցիկը, առողջը, արժանապատիվը, զորեղը, լուսավորը, հուսադրողը, ազատությունը, հաղթանակը, «գարնանացումը» և այլ արժեքներ նույնացնում է հեթանոսության հետ և պնդում, որ «Հեթանոսականության, հեթանոս առնականության սկզբունքը նա (Սիամանթոն- Դ. Ե.) դարձնում է բանաստեղծության հիմք...» (անդ, էջ 8): Ի դեպ, «հեթանոս» բառը Սիամանթոն գործածում է նաև բացասական իմաստով: «Կախաղաններու կատարեն» քերթվածում պոետն այսպես է բնութագրում թուրք եղեռնագործներին. «Հեթանոս խուժանը անհետացավ, ինչպես դիակներ պղնձե հովերուն շունչեն հալածական...»: Մինչդեռ քրիստոնեությունը բանասերը դիտում է որպես հարմարվողական, խղճուկ, բացասական մի երևույթ: Առաջաբանում չեն արծարծվում, անտեսվում են քրիստոնեական խորհրդանիշերը, կերպարները, որոնք այդքան մեծ տեղ են գրավում Սիամանթոյի պոեզիայում, ինչը վերլուծությունը դարձնում է թերի, միակողմանի: Հեթանոսականը ջատագովվում է այնպիսի հիպնոսացնող կրկնաբանություններով, որ թվում է, թե Սիամանթոյի պոեզիան Ռշտունին ծառայեցնում է հեթանոսության քարոզչությանը: Կարծես քրիստոնյաները երբևէ ո՛չ միաբանվել են, ո՛չ հաղթել, չեն արարել գեղեցիկն ու բարոյականը, չե՛ն ստեղծել այբուբեն, առողջ կյանքով չե՛ն ապրել, չեն ունեցել ո՛չ Բախ ու Բեթհովեն, ո՛չ Նարեկացի ու Կոմիտաս... Կամ մի՞թե հեթանոսությունը միշտ հաղթել է. ո՞ւր են Բաբելոնը, ամենազոր Հռոմը, Կարթագենը...
Սիամանթոյի պոեզիայում հեթանոսական տարրերը, կերպարները բնավ կոչված չեն դուրս մղելու քրիստոնեականը: Ավելին, պոետը գեղարվեստորեն միահյուսում է դրանք: Ինչպես միշտ, նման դեպքերում տեղի է ունենում սիներգիա կոչված գործընթացը, որում տարրերի միաձուլումը գերազանցում է դրանց պարզ թվաբանական գումարը: Բերենք մի քանի օրինակ: «Հանգրվանը և վաղորդայնը» երկում գրված է.
«...ՈՒ ահավասիկ, արծաթյա խնկամանները սրբազան,
Ինչպես վաղնջական ու մաքրակրոն սրբուհիներ...
Թող ձեր հաղթողի կերպարանքներուն առջև`
Մեր պաշտամունքն արտաբուրեն...
ՈՒ ահավասիկ, ոսկիե որաները ավետարանական ցորյանին...
ՈՒ ծաղիկներու ածուներ ձեր սպիտակ վրաններուն համար...»:

«Խրիմյան Հայրիկ» քերթվածում Սիամանթոն գրում է.
«...Քու ավետարանական խոսքերուդ զորությանը ծարավը
ունինք...
Եվ քու մեկ պատգամդ, քու օրհնությունդ... պիտի բավեր,
Որպեսզի թշնամիները զարհուրին, որպեսզի
հաղթանակները մարմարվեն...
Որովհետև քեզի հետ ենք. Հայրիկ, քեզի հետ ենք, մարգարե,
քեզի հետ ենք Վեհափառ...
Եվ քու երբեմնի սուրդ և այսօրվա խաչդ նվիրական`
Երկուքը մեկ այրերին մեջ ամբարձելով,
Աստծուդ նայվածքները գալարե...
-«Արծիվ, քու հինավուրց Սուրդ այսօր նորեն մերկացուր...»:

Եվ կարծես Սիամանթոյին արձագանքելով, Վահան Թեքեյանը հետագայում պիտի գրեր.
Եկեղեցին հայկական հայ հոգիին և մարմնույն
Զրահանդերձն է փայլուն, մինչ իր խաչերն են դաշույն,
Եվ զանգերն են բոմբյուն և երգն է միշտ Հաղթություն:

Ի դեպ, ըստ Տերտուղիանոսի, մարդկային հոգին իր խորքում քրիստոնյա է: Կարելի է ասել նաև, որ մարմինն իր խորքում հեթանոս է: Հիրավի, նախկինում ավելի շատ մարմինը, նյութականն էին իշխում, իսկ քրիստոնեության շրջանում, կարծես, հոգին ծաղկեց և սկսեց ոգեղենացնել նյութականը, սկսեց իր փրկագործական վերելքը: Ցավոք, քրիստոնյաները մերթ ընդ մերթ ստիպված են եղել նաև սրով պաշտպանվել չար ուժերից, ինչպես ասված էր, թե ով սրով գա, սրով էլ կընկնի: Անշուշտ, սուրը հեթանոսական աշխարհից է, սակայն դա չի նշանակում, որ դրանով պաշտպանվողը դառնում է հեթանոս: Սիամանթոն էլ կոչ անելով սրով փրկել ժողովրդին, հավատը, հայրենիքը, կոչ չի անում հայերին հեթանոս դառնալ: Հիշենք Ավարայրի ճակատամարտը, Սարդարապատը, Արցախյան հերոսամարտը, որտեղ մեր տանկերը զարդարված էին խաչով: Անցյալի դրական արժեքները, ազգապահպան ավանդույթները ընդունել է նաև Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցին: Օրինակ, սրբագործված Վարդավառը, Տրնդեզը և այլն: Նույնը և հեթանոսական մահվան գործիք խաչը, որ Հիսուսն իր արյամբ փոխակերպեց կենաց ծառի: Վերը նշվածից ելնելով, կարելի է ասել, որ Սիամանթոյի հեթանոսական զեղումները, փրկության ելք փնտրողի պոռթկումները չեն կարող դիտվել իբրև կոչ` պատմության անիվը հետ շրջելու, վերադառնալու հեթանոսական ապրելակերպին, ընկղմվելու բաքոսատոների, կռապաշտության և այլ անբարո ծեսերի մեջ: Սիամանթոն պարզապես Աստծունը տալիս է Աստծուն, կեսարինը` կեսարին, հոգունը` հոգուն, մարմնինը` մարմնին: Պոետն իր պոեզիայում ընդգրկում է Հայոց տոհմածառն ամբողջությամբ: Նույնը տեղի է ունենում նաև երաժշտության մեջ: Այսպես է բնութագրել Կոմիտասի «Շորոր» պարեղանակը Արշակ Չոպանյանը. «...Հանդիսավոր պար մը, գրեթե կրոնական նկարագրով... Այս պարը պետք է շատ հին ըլլա, հավանաբար մնացորդ մը հեթանոսական շրջանին, տեսակ մը միստիքական պար` ի պատիվ պաշտպան Աստվածի մը» (Կոմիտաս, Երկերի ժողովածու, Ե., 1982, հ. 6, էջ 161): Մի՞թե այս պարը մշակելիս, նվագելիս Կոմիտասը դառնում էր հեթանոս, իսկ «Պատարագ»-ում երգելիս` քրիստոնյա: Բեթհովենի գրչին են պատկանում և՛ «Քրիստոսը Ձիթենյաց լեռան վրա» աղոթերգությունը, և՛ «Պրոմեթևս» բալետի երաժշտությունը, Էդգար Հովհաննիսյանը կերտել է և՛ «Հավերժական կուռք» բալետը, և՛ «Մատյան ողբերգության» օրատորիան. Վարդգես Սուրենյանցը պատկերել է և՛ Սալոմեին, և՛ Շամիրամին ու Արա Գեղեցիկին, և՛ Հիսուսին ու Մարիամին...
Նշված գործերում, ինչպես և Սիամանթոյի պոեզիայում հեթանոսականը հանդես է գալիս առավելապես որպես պատմության, ժողովրդի կենսագրության դրվագ, որպես կերպար, արտահայտչամիջոց, հնարք, սիմվոլ, էներգիա: Եվ դա ոչ թե զուտ հեթանոսության քարոզ է, այլ մշակույթ, որն ունի նաև ճանաչողական, ազգապահպան նշանակություն: Սա վերաբերում է նաև Սիամանթոյի ամենահեթանոսական քերթվածին` «Նավասարդյան աղոթք առ դիցուհին Անահիտ» երկին: Այն ավարտվում է այսպես.
«Քու ադամանդյա արգանդեդ, ով Դիցուհի, ահեղ Աստված մը ծնանե մեզ...»:
Այս քերթվածի վերաբերյալ դոկտոր Ռշտունին գրում է.
«Նավասարդյան աղոթք»-ը... իր գաղափարաբանությամբ կապված է «Սուրբ Մեսրոպ» պոեմին: Անահիտ աստվածուհու կերպարը բարձրանում է իբրև մեր նախնիների զորության, աշխարհիկ կյանքի և կենսասիրության սիմվոլ, իբր առաջնորդ ծնող մայր: Դիմելով պատմական անցյալին, Սիամանթոն տեսավ այդ առաջնորդը` ստեղծելով «Սուրբ Մեսրոպ» պոեմը` ժողովրդի ճակատագրի փիլիսոփայությամբ հագեցած ամենախորունկ երկերից մեկը հայ գրականության մեջ» (անդ, էջ 19): Այս մեջբերման մեջ երևակայականը և իրականը խառնվել են իրար: Անահիտը սիմվոլ է, որն անսալով պոետին, «ծնեց» մի աստված, առաջնորդ: Դա իրական Մեսրոպ Մաշտոցն է, ով իր Հայկազյան այբուբենով պիտի փրկեր հայ ժողովրդին: Ահավասիկ, Սիամանթոյի ամենաքրիստոնեական պոեմից մի հատված.
«Օշականի վսեմական վարդապետ,
Դուն վեհիմաստ վանական և Աստծո՛ բաժակ,
Դուն Հիսուսի բազմաբուրյան պատմուճան...
Դուն անբասիր մեհյանական մենակյաց...
Քրիստոսի ազնիվ խոսքին դուն տիրական տարածիչ...
Օշականեն մեզի հսկող Մտքի Աստված...»:

Սա «Ներբողականն» էր: «Գյուտին փառքը» երկում Սիամանթոն շարունակում է փառաբանել Մաշտոցին, ասելով.
«...Դուն բարբառի Արարիչ, Բանի իշխան...
Մայր-բարբառիդ հիմնաքարովդ հակինթ,
Հայկազունյաց մեր շառավիղն ազատեցիր...
Դուն երկրորդ Աստված,
Եվ մտածման Դուն առաջին արարիչ...»:
Այս քերթվածում կրկին «խաչվում» են Սուրն ու Խաչը.
«...Երկու հայրերն Օվսաննա քեզ կգոռան,
Եվ Օվսաննա Վաղարշապատի Հայրապետին`
Սահակ Պարթև զուգակշիռ արբանյակիդ,
Եվ Վռամշապուհ Արքային...
Որովհետև քու մեծ գյուտիդ զորավիգ,
Մեկն իր Խաչին, մյուսն իր Սուրին համազոր
Քու քայլերուդ հետ` քալելով`
Արարատյան արշալույսին,
Դպրությանց դուռը մեզ բացին...»:

«Վերաձուլե՛ք սուրերը խաչի»,- արդյո՞ք այս աստվածային կոչին չէր անսացել Մաշտոցը: Զինվոր, որը դարձավ վարդապետ, «վերաձուլեց» իր երկաթե սուրը Խաչի և երկաթագիր տառերի, որպեսզի տարածի Աստծո խոսքը և միավորի հայ ժողովրդին: Տեղին է հիշել Լեոյի խոսքը, որը հենց Հ. Ռշտունին է մեջբերել.
«Մաշտոցի գործը Լեոն համարում է հայ ժողովրդի առաջին մեծ հաղթանակը, ավելին, քան Տիգրանների հաղթանակը» (անդ, էջ 19):
Մեզ մնում է ավելացնել` «հեթանոս» Տիգրանների...
Տիեզերական ողբը, անընդգրկելին «ընդգրկելու» և աշխարհում առաջին ցեղասպանությունը արտացոլելու համար պոետը պիտի գտներ, ժողովեր, գործադրեր «հրակայուն» արտահայտչամիջոցների ամբողջ զինանոցը: Եվ նա գտավ` միահյուսելով պոեզիայի հին ու նոր նվաճումները:
Վերլուծելով Սիամանթոյի կերպարային համակարգը, Ռշտունին իրավացիորեն նշում է սիմվոլիստների ազդեցությունը. «Վերհառնի սարսափի և ցնորքի, Մետեռլինկի վերահաս աղետի կանխագուշակման, Բոդլերի մեռելային չարագուշակ ուրվականների և Վեռլենի խեղաթյուրված կյանքի թախիծների աշխարհում նա գտավ իր արյունաներկ հայրենիքի պատկերը... (անդ, էջ11): Սրանց գումարվեց նաև կերպարների տևական կուտակումների միջոցով հնչուժի, դինամիկայի շիկացման նարեկյան սկզբունքը: Եվ բնական է, որ պոետի ժայթքող խոսքի հրահեղուկը պիտի փշրեր ամեն տեսակի հանգավորում, ամբարտակներ: Ահա թե ինչու Սիամանթոյի հրեղեն խոսքը և «գիտակցության հոսանքը» նմանվում են սիմֆոնիկ երաժշտության տիեզերահունչ ալեկոծումների: Գրականագետ Սերգեյ Սարինյանը Սիամանթոյին բնորոշել է որպես հայ պոեզիայի ամենաինքնատիպ դեմքերից մեկի. «Նա ձև է տվել հայ ազատաչափ (վեռլիբր) բանաստեղծությանը» (Հայկական սովետական հանրագիտարան, Ե., 1984, հ. 10, էջ 352¤: Սիամանթոյի պոեզիան բնութագրելիս, Արշակ Չոպանյանը նրան դասում է ռոմանտիկների շարքը, Վարուժանին համարում է սիմվոլիստ, խորհրդապաշտ, միստիկ, իսկ ըստ Սարինյանի` Սիամանթոն նեոռոմանտիկ է: Մի նրբագիծ ևս ավելացնենք այս «խճապատկերին»: Նկատի ունենալով Սիամանթոյի պոեզիայի վիթխարի ուժը, հորդումը, զգացմունքների շիկացումը, հոգու աստեղային ճիչը, տիեզերական ողբի երգիչ Սիամանթոյին կարելի է համարել նաև էքսպրեսիոնիստ, որին բնորոշ է նաև «գիտակցության հոսանքի» բուռն տարերքը: Իբրև զուգահեռ, կարելի է նշել Սիամանթոյի ժամանակակից, էքսպրեսիոնիզմի ռահվիրա Գուստավ Մալերի երաժշտությունը, հետագայում ասպարեզ եկած Առնոլդ Շյոնբերգի, Ֆրանց Վերֆելի, Արշիլ Գորկու և այլոց արվեստը: Սակայն Սիամանթոն ավելի լարված է, անդադրում:
Շատ չեն այն պոետները, որոնք իրենց երկերում, բացի Օրփեոսի քնարից, սրնգից, այլ նվագարանների անուններ են նշում: Մինչդեռ Սիամանթոյի քերթվածները, այսպես ասած, գործիքավորումները, բազմազան են, բազմագույն: Դրանք ինչ-որ տեղ հիշեցնում են Մովսես Խորենացու նկարագրած գործիքները, նաև Դավթի սաղմոսներում կիրառվող նմուշները: Դրանք երաժշտական բազում ասոցիացիաներ, արձագանքներ են արթնացնում ընթերցողի երևակայության մեջ: Նշենք մի քանիսը:
«Լսե՛, որ շեփորներս հինավուրց հերոսներու հագագովը շեփորել տամ», «Երգերս ստեղծելու համար խորհրդավոր սրնգիս ճյուղը կկտրեի», «Լսե՛ ինծի, Հայկական բամբիռս Գողթան հողեն է ծներ», «Մեկ մեկ քնար, մեկ մեկ փանդիռ են մեր շունչին, մեկ մեկ շեփոր մեր հագագին ռազմական», «Ես այն լարն եմ տիեզերքի այն տավիղին» և այլն:
Սիամանթոյի պոեզիայի և Դավթի սաղմոսների միջև աղերսները լոկ արտաքին չեն, այլ խորքային: Այս աշխարհը Դավիթն անվանում է «արցունքի, մահվան հովիտ», և խնդրում է Աստծուն ազատել իր ժողովրդին, իր անձը և արժանին հատուցել թշնամիներին, ովքեր ասում են, թե «Չկայ Աստուած, ապականուեցին և պղծուեցին իրենց անօրէնութեան մեջ... ովքեր խժռում են իմ ժողովրդին իբրև կերակուր ու հաց...»:
Պատահական չէ, որ Դավթի` «Բաբելոնի գետերի մոտ» սաղմոսը այդքան տարածված էր հայ մտավորականների շրջանում: Այն բանաստեղծության են վերածել Րաֆֆին, Իսահակյանը, Թումանյանը, սաղմոսի հիման վրա կանտատներ են հորինել Մակար Եկմալյանը, Կոմիտասը: Սիամանթոյի պոեզիան ևս մղում է երաժշտություն հորինելու, սակայն նրա խոսքերի ազատաչափ, տարերային հորդումը, ինչպես Նիցշեն կասեր, դիոնիսոսյան հեղեղումը, հրահեղուկը, որ փշրում է ամեն տեսակի հանգավորում, պարբերականություն, սիմետրիկ կառույցների «ամբարտակները», խիստ դժվարացնում է կոմպոզիտորի գործը: Հիրավի, ի՞նչ կարելի է ավելացնել Սիամանթոյի խոսքերի հորդահոս «սիմֆոնիզմին», արդյոք հնարավո՞ր է Նիագարա ջրվեժը տեղավորել, ուղղել որևէ խողովակով: Նույնը և, Վարուժանի խոսքով ասած, Սիամանթոյի վարպետի` Գրիգոր Նարեկացու պոեզիան է: Տարիներ առաջ, 1988 թ., երբ լսեցի, որ Ալֆրեդ Շնիտկեն «Մատյան ողբերգության» աղոթագրքի 3-րդ գլուխը վերածել է խմբերգային կոնցերտի, անմիջապես հիշեցի հետևյալ դեպքը: Մի երիտասարդ քիմիկոս այցելել էր Ալբերտ Էյնշտեյնին, և պարծեցել, թե այնպիսի հեղուկ է ստացել, որն աշխարհում ամեն ինչ կարող է հալեցնել: Մեծ ֆիզիկոսը միայն մի հարց էր տվել. «Իսկ ինչի՞ մեջ ես պահում այդ հեղուկը»... Մինչդեռ այն, ինչ անհնարին է բնության մեջ, հնարավոր է արվեստում.
Եվ այս աշխարհում
Այսքան բազմահուն, պինդ ու ժայռակող,
Թղթերը պիտի իրենց մեջ պահեն
Կրակն իմ հոգու... (Մարո Մարգարյան)։

Այնուամենայնիվ, Շնիտկեն կարողացավ կերտել մի գլուխգործոց, կարողացավ իր «հրակայուն» հնչյունները բոցավառել Նարեկացու հրեղեն խոսքով: Կոմպոզիտորը խոստովանել էր, թե պատրաստվում էր այլ երաժշտություն ստեղծելու, սակայն Նարեկացու թևածող ոգին էր շարժում, ուղղորդում իր` Շնիտկեի գրիչը: Հավանաբար, Հարո Ստեփանյանի գրիչն էլ Սիամանթոյի ոգին էր շարժում, երբ կոմպոզիտորը կերտում էր իր վերջին երկու երգերը` «Երգ մը թռավ իմ սրտեն» և «Եղերերգություն»-ը (1966 թ.): Բանաստեղծությունը երաժշտության վերածելու նման խնդիր հաջողությամբ լուծել է նաև Երվանդ Երկանյանը իր «Ձայն նահատակաց» սիմֆոնիայում, որը հիմնված է Սիամանթոյի «Կարմիր լուրեր բարեկամես» և Դանիել Վարուժանի «Ցեղին սիրտը» շարքերից քաղված հատվածների վրա (1983 թ.)։
Մոտենում է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը: Եվ այն նշանավորելու նպատակով անվանի դաշնակահար Վարդան Մամիկոնյանը նախաձեռնել է 100 համերգից բաղկացած մի շարք, որն արդեն մեկնարկել է Երևանից: Նախատեսված է հնչեցնել տարբեր ժանրերի գործեր` տարբեր ազգերի երաժիշտների կատարմամբ: Գերմանիայի և Ֆրանսիայի մի շարք քաղաքներում Վարդան Մամիկոնյանը և երգիչ Գևորգ Հադջյանը, ի թիվս այլ երգերի, կատարել են նաև Էդուարդաս Մեժելայտիսի «Լա մինոր» քերթվածի հիման վրա հորինածս «Ապրիլի 24» երգը: Այդ երկացանկն ընդլայնելու նպատակով համարձակվեցի ևս մեկ երգ ստեղծել` այս անգամ Սիամանթոյի խոսքերով: Եվ ընտրեցի «Արցունքներս» և «Հույսին համար» բանաստեղծությունների վերջին քառյակները:
Ահավասիկ.
«...Այս գիշեր երազիս մեջ, ձեռքս առի զքեզ,
ո՛վ քաղցրախոս Սրինգ,
Շրթունքներս զքեզ ճանչցան` ինչպես համբույր մը
հին օրերու,
Բայց շունչս` հիշատակներու զարթնումեն,
հանկարծորեն մեռավ,
Եվ երգիս տեղ` շիթ առ շիթ, շիթ առ շիթ արցունքներս էին,
որ ինկան վար...»

Եվ մյուսը.
«Եվ հետո ես` ցնծության և հույսերու կարմիր Ջահերը
կռապաշտորեն պիտի վառեմ...
Եվ անտառներուն համանվագը, քու փառքիդ համար
մրրիկներ պիտի երգե,
Սուրերը, մեր ծունկերուն դիմաց կոտրտելեն`
արյունոտ կամ անբիծ, անցյալին պիտի նետենք,
Եվ հայ զինվորին պղինձե շեփորը պիտի պատռի`
հաղթանակի
Ռազմերգին որոտումեն»:

Իսկ ինչո՞ւ հենց նշված հատվածները:
ՈՒռենու ճյուղից կտրած արցունքոտ, պապանձված սրինգ և մեղքի մեջ թաղված Երիքովի «պատերը փլուզող» շեփոր, բայց ոչ թե արծաթե, այլ պղնձե` հնչուժի, դինամիկայի ինչպիսի՛ ահռելի դիապազոն: Այս բևեռները կարող են խորհրդանշել մոխրից հառնող փյունիկին, հայոց ճակատագիրը: Եվ Սիամանթոյի, Նարեկացու խոսքով ասած` «Գաբրիելեան փողոյն նման, աննման» շեփորին արձագանքում են Արամ Խաչատրյանի «Սպարտակի», 3-րդ սիմֆոնիայի տասնյակ շեփորները, ինչպես նաև Ազատության հրապարակում Արցախյան շարժման հանրահավաքները ազդարարող շեփորը, որի կանչով է բացվում նաև Սիամանթոյով ներշնչված երգս: Այս ամենը խորհրդանշում է պայքարի, տառապանքի ու բերկրանքի այն ճանապարհը, որ տանում է դեպի Հաղթանակ, Ազատություն և Հարություն:

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Հեղինակի նյութեր

• Հյուսիսափայլ համերգ
• «Դա մեր վաղն է»
• Երաժշտագետները Մոցարտի արվեստի առանձնահատկությունների մասին
• Անձինք նուիրեալք
• «Մանուշակի» բուրմունքը
• «Կանաչ էին երազներս, հյութեղ ու հասուն», «Դու արահետ չտրորված, ես մի անցորդ»
• Ընծա` համայն մարդկությանը
• «Իմ մտադրությունն է հասկանալ մի ժողովրդին մյուսի միջոցով»
• Ներդաշնակվում-հաշտվում են Արևելքն ու Արևմուտքը
• «Լացե՛ք իմ վրա, լացե՛ք ձեր վրա. Ողբանք միասին մարդկության վրա, Որ կա և չկա...»
• «Գրկախառնվե՛ք, միլիոննե՛ր»
• ՈՒսուցիչներն են շահել պատերազմը
• «Ես դեպի Աստված մեկ ճանապարհ գիտեմ՝ արվեստը». Մարիա ՅՈՒԴԻՆԱ
• Հոգևոր արժեքներ կրող և գալիքին փոխանցող հենարանը
• «Յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախումը յուրովի ծաղկելն է»
• Էդվարդ Միրզոյանի «Գարունը»
• Ինչ էլ որ լինի, հայերի երկիրն ու ազգը կմնան... Ջ. ԲԱՅՐՈՆ
• «Այն աչքերը, որ չեն լացել, Բան չեն տեսել այս աշխարհում»
• Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցի մեծ համերգասրահը կոչվեց Տատյանա Հայրապետյանի անվամբ
• Ազնիվ մեղվաբույծը

Մեկնաբանություններ